شرح دو غزل

برگرفته از سایت دبیرخانه ادبیات کشور

شرح معنی و نکات غزل  بهار عمر

ای خرم از فروغ رخت لاله زار عمر        باز­آ که ریخت بی گل رویت بهار عمر

ای که  پرتورویت باغ عمر مرا خرم  نموده است بازگرد که بدون چهره ی زیبای تو عمر من زیبایی خود را از دست می دهد.

فروغ رخ : استعاره مکنیه  (رخ همانند خورشید فروغ دارد)  -  لاله زار عمر :تشبیه   - گل روی: تشبیه - بهار عمر:استعاره مکنیه(عمر همچون درختی است که شکوفه دارد) ،برخی (شاخ نبات حافظ ،برزگر) آن را تشبیه گرفته اند، ولی وجه نخست ترجیح د ارد................

از دیده گر سرشک چو باران چکد رواست            کاندر غمت چو برق بشد روزگار عمر

اگر مانند باران از غم دوری تو اشک ببارم سزاوار است؛ زیرا در غم هجران تو عمرم به سرعت گذشت.

تشبیه روزگار عمر به برق - برق و باران: تناسب - دیده، سرشک و چکد:  مراعات نظیر

این یک دو دم که مهلت دیدار ممکن است     دریاب کار ما  که نه پیداست کار عمر

  این مدت کم عمر که فرصت دیدار ممکن است به ما توجّه کن که کار عمر معلوم نیست.

یک دو دم:مجازاَ عمر کوتاه – کارعمر: استعاره مکنیه

تاکی می صبوح و شکر خواب  بامداد          هشیار گرد هان که گذشت اختیار عمر

تاکی سرگرم باده­ی صبحگاهی و خواب شیرین بامداد هستی؟ آگاه باش و هشیار گرد که امکان انتخاب خوب و بد زندگی از  دست می رود .

شکر خواب :حس آمیزی - می صبوح : شراب صبحگاهی – صبوح : 1- شراب و مانند آن که به صبح خورند2-پگاه صبح زود .در اینجا معنی اخیر مورد نظر است.

 دی در گذار بود ونظر سوی ما نکرد        بیچاره دل که هیچ ندید از گذار عمر

دیروز در حال گذشتن بود و توجهی به ما نکرد بیچاره دل که از گذشتن عمر (معشوق)هیچ بهره ای نبرد.

گذار در مصراع اول ایهام دارد:1- به معنای گذشتن 2- به معنای معبر(معین) - گذار در مصراع اول و دوم  جناس تام – عمر: ایهام (عمر ، معشوق)

در هر طرف زخیل حوادث کمین گهی است     زان رو عنان گسسته دواند سوار عمر

از انبوه حوادث  در هر طرف برای ما کمین­گاهی گسترده است  بدین جهت عمر چون سواری مضطرب و سراسیمه می­تازد.

تشبیه (حوادث به خیل و خیل حوادث به کمینگاه) - سوار عمر: تشبیه – واژه های عنان،سوار ،خیل: مراعات نظیر دارند – خیل: گله-گروه اسبان –کل بیت حسن تعلیل دارد. «عنان­گسسته» کنایه از  سراسیمه ، به سرعت

بی عمر زنده ام من و این بس عجب مدار    روز فراق را که نهد در شمار عمر

بدون معشوق که همچون عمر و زندگی من است زنده ام  از این حالت تعجب مکن هیچ کس روزهای جدایی و هجران را عمر حساب نمی کند.

عمر: استعاره از معشوق - کل بیت حسن تعلیل دارد. متناقض نما : بی عمر زنده­ام

حافظ سخن بگوی که بر صفحه ی جهان     این نقش ماند از قلمت یادگار عمر

حافظ شعر بسرا  زیرا اثری که در جهان از تو یادگار می ماند سخن و شعر توست .

سخن مجاز از شعر - صفحه ی جهان: تشبیه -  بین قلم، صفحه و نقش مراعات نظیر

 خود آزمایی :

 1- کلمه « بهار » را در بیت نخست توضیح دهید .

    بهار در این بیت با توجه به فعل ریخت فقط معنی شکوفه می دهد  و ارتباطی به فصل بهار ندارد.

2- دو تشبیه در این غزل پیدا کنید و ارکان آن را بنویسید.

لاله زار عمر ( عمر مشبه – لاله زار مشبه به ) گل روی ( روی مشبه – گل مشبه به)

3- پیام بیت چهارم چیست ؟

توصیه به هوشیاری و مذمت غفلت و تأکید بر اغتنام فرصت

4- در باره ی ارتباط وازگانی کلمه ی « خیل » با دیگر واژه ها در بیت ششم توضیح دهید.

   خیل با عنان و سوار تناسب دارد.

  غزل سرود عشق : امام خمینی (قدس سره )

            بهار آمد و گلزار نور باران شد                   چمن ز عشق رخ یار ، لاله افشان شد

با آمدن فصل بهار گل های رنگارنگ گلستان را نورانی کرده است و چمنزار در اثر عشق محبوب ازلی (خداوند) پر از لاله و گل شده است.

بهار،گلزار،چمن،لاله: مراعات نظیر  -  نور باران شدن : کنایه از با طراوت شدن ، زیبا شدن  -   واج آرایی  -   مصراع دوم : تشخیص ، حسن تعلیل

              سرود عشق زمرغان بوستان بشنو            جمال یار زگلبرگ سبز ، تابان شد

«گوش کن پرندگان باغ سرود عشق سر می­دهند و گلبرگ زیبایی معشوق را به روشنی می­نماید. »

بوستان وگلبرگ سبز تناسب دارند

ندا به ساقی سرمست گل عذار رسید         که طرف دشت چو رخسار سرخ مستان شد

به ساقی سرمست زیبارو (واسطه ی فیض الهی ) ندا رسید که جهان در اثر انبوه گل ها و لاله های بهاری مانند چهره ی سرخ مستان زیبا شده است.

ساقی ،سرمست، مستان : مراعات نظیر -  دشت مانند رخسار مستان : تشبیه -  واج آرایی صامت (س ) – دشت : مجاز از عالم هستی

به غنچه گوی که از روی خویش، پرده فکن       که مرغ دل ز فراق رخت پریشان شد

به غنچه (معشوق) بگو که نقاب از چهره­ی خود برافکند و رخ زیبای خود را همچون گل نمایان کند چرا که مرغ دل عاشق از هجران یار پریشان و بی قرار است.

غنچه : استعاره از معشوق   -  پرده از روی افکندن : کنایه از چهره نشان دادن ، باز شدن  -  مرغ دل : تشبیه . با غنچه سخن گفتن آرایه ی تشخیص دارد.

زحال قلب جفا دیده ام ، مپرس ، مپرس          چو ابر از غم دلدار، اشک ریزان شد

از حال قلب جفا دیده و هجران کشیده ی من سؤال مکن که همچون ابر از غم هجران یار گریان است.

قلب به ابر : تشبیه   -    مپرس : تکرار  - دلدار : استعاره از خداوند – قلب : مجاز از وجود

قلب : ایهام تناسب (دل – دگرگونی)

خودآزمایی :

 1- بیت دوم به کدام مفاهیم عرفانی اشاره دارد ؟

   َ تمام پدیده های جهان ازجمله پرندگان آواز عشق سرداده اند و خداوند را ستایش می کنند و تمام پدیده های جهان ازجمله گلبرگ های سبز درختان پرتویی از جمال و زیبایی خداوند  هستند.( اصل وحدت وجود در عرفان )

2- در باره ی آرایه­های بیت پایانی توضیح دهید .

قلب به ابر تشبیه  شده است   -    مپرس : تکرار  - دلدار : استعاره از خداوند – قلب : مجاز از وجود

قلب : ایهام (دل – دگرگونی)